Bu içerik, Klinik Psikolog Eylül Günday Sekman tarafından hazırlanmıştır.
Depremler ve Çocuklar:
Psikologların Aileler ve Toplumdaki Rolü
Psikologların bir depremden sonra çocukların ve ailelerin ihtiyaçlarına cevap vermede yapabilecekleri benzersiz katkılar nelerdir? Yakın zamanda meydana gelen iki deprem, gençleri büyük ölçüde etkiledi. Son on yılda çocuklar için en büyük felaketlerden biri olarak nitelendirilen Sichuan depremi, okullarının çökmesi ve ardından gelen yıkıcı heyelanlar nedeniyle 10.000’den fazla çocuğun ölümüne neden oldu;
yaklaşık 4.700 çocuk yetim kaldı ve milyonlarcası evlerini kaybetti veya okula gidemedi (Watts, 2008). Pakistanda 2005 yılındaki depremde 2,2 milyonu çocuk olmak üzere 3,5 milyon insanı etkilediği ve 86.000 kişinin ölümüne neden olduğu tahmin edilmektedir (BM İnsani İşler Koordinasyon Ofisi, 2005). O depremde bir okul günü meydana gelmiştir ve çok sayıda çocuk yıkılan okul binalarının altında kalmıştır. 1988
Ermeni depreminin yanı sıra bu son iki depremde, ilk darbeden sağ kurtulan pek çok çocuk büyük olasılıkla sınıf arkadaşlarının acı verici ölümlerine tanık olmuştur. Ek olarak, birçoğu yaralanıp enkaz altında kalmıştır ve muhtemelen başkalarına yardım etmekle kendi güvenliklerine öncelik vermek arasında dayanılmaz ikilemlerle karşı karşıya kalmıştır (Goenjian ve diğerleri, 1995). Sonunda ebeveynleriyle yeniden bir araya gelen çocuklar, ailelerini nasıl bulacaklarını veya aile üyelerinin hayatta kalıp kalmadıklarını bilmeden zaman kaybetmişlerdir. Depremden sağ
kurtulan önemli sayıda çocuk, aile üyelerinin, arkadaşlarının ve komşularının ölmüş olduğunun yıkıcı gerçeğiyle yüzleşmek zorunda kalmıştır.
Diğer doğal afetlerde olduğu gibi, çocuklar özellikle savunmasız bir nüfustur (Gurwitch, Kees, Becker, Schreiber, Pfefferbaum & Diamond, 2004; Johnston & Redlener, 2006; Norris, Friedman, & Watson, 2002; Williams, Alexander, Bolsover, & Bakke , 2008). Deprem gece meydana gelmediği takdirde, olay anında aile bireyleri birbirinden ayrılabilir. Ayrıca yetişkinler ve çocuklar, diğer aile üyelerinin bilgisi olmadan başka bir yerdeki tıbbi tesislere tahliye edilebilir. Ebeveynlerin çocuklara anında destek ve rahatlık sağlayamamaları, bu korkutucu olaylarla ilgili sıkıntıyı
artırabilir. Çocukların tepkileri, yalnızca olayın ani dehşetiyle değil, aynı zamanda normal günlük hayatın aksamasıyla, çocuklarla ilgilenen yetişkinlerin sergilediği sıkıntı ve telaşla, evleri de dahil olmak üzere tanıdık olan her şeyin yok edilmesiyle ilgilidir. Topluluklardaki fiziksel ve sosyal yapıların bozulmasıyla çocukların ruh sağlığıda olumsuz etkilenmektedir.
Aileler ve Toplululukların Zarar Görmesi
Depremler, aile sistemleri aracılığıyla bileşik etkilere sahip olma eğilimindedir ebeveynlerin uyumu ve ailenin genel uyum yeteneği çocukların uyumunda önemli bir rol oynar (Endo, Shioiri, Someya, Akazawa & Toyabe, 2007). Normal koşullar altında bile, ebeveynlerin yaşam stresi ve duygusal sorunları, ebeveynliklerine de yansımaktadır. Doğal afetlerin ardından, yetişkin depremzedelerin bazıları yıllar sonra bile tekrarlayan
geniş kapsamlı psikiyatrik semptom ve bozukluklardan muzdarip olmuşlardır (Livanou ve diğerleri, 2005; Önder, Tural, Aker, Kihc & Erdoğan, 2006). Çocukların yetişkin korumasının güvenliğine duydukları ihtiyaç ışığında, çocuklar genellikle ebeveynlerinden ayrılma konusunda artan bir korku ve ebeveynlerinin güvenliği konusunda endişe duymaktadırlar. Sonuç olarak, çocukların endişeli ve uykusuz olması ebeveynlerin günlük
hayatın zorluklarıyla başa çıkmakta zorlanan çocuklar için destekleyici ve ulaşılabilir olmaları konusunda yüksek taleplerleri yorucu olmaktadır. Depremler, tüm toplulukları yaşanmaz hale getirebilir veya alternatif olarak mühendislik, bina yönetmelikleri inşaat ve sismik dalgaları artıran belirli toprak koşullarına bağlı olarak binaları farklı şekillerde etkileyebilir. Önemli olan konu şudur ki, bir topluluğun altyapılarını yeniden inşa
etmek için topluca çalışmak veya yıkımda hayatta kalanların çeşitli yeni yerlere dağılması ve böylece depremzedelerin izole olmasına neden olabilmesidir. Yer değiştirilse bile felaketin tekrarlanan görsel hatırlatıcılarıyla karşılaşma ihtimali, yer değiştirenlerin kalanlarla eşit derecede
yüksek TSSB ve depresyon oranları gösterme eğiliminde olduğudur (Najarian, Goenjian, Pelcovitz, Mandel & Najarian, 1996). Depremzedeler yer değiştirmediğinde, ortak deneyim ve toplu kayıp duygusu bazen iyileştirici olabilmektedir; bununla birlikte, kişisel kayıpla birlikte toplu kayıp, hayatta kalanlar üzerinde özellikle yüksek bir bedele neden olmaktadır (Norris ve diğerleri, 2002).
Çocukların Depremlere Tepkileri
Depremlerden kurtulan çocuklar, yaygın olarak belirtilen ancak tipik olarak depresyon, kaygı ve davranış bozuklukları ile birlikte görülen ve özellikle küçük çocuklar için güçlü etkileri olan travma sonrası stres semptomları gibi bir dizi sorun sergilerler (Giannopoulou, Dikaiakou & Yule, 2006; Goenjian ve diğerleri). al., 1995; Şahin, Batıgün, &Yılmaz, 2007). Bu bozuklukların temelindeki sorunlar ise kişisel yaralanma, bir aile
üyesinin veya arkadaşının yaralanması veya ölümü, doğrudan başkalarının yaralanmasını veya ölümünü gözlemleme, kapana kısılmış hissetme veya kaçamama, ebeveynden ayrılma, birinin evinin zarar görmesi veya yıkılması gibi faktörlerle ilişkilendirilmiştir (Gurwitch ve diğerleri, 2004;
Proctor ve diğerleri, 2007). Yaşam tehdidi algıları, düşük kayıplı felaketlerde bile travma sonrası semptomlara yol açmaktadır(La Greca, Silverman, Vernberg, & Prinstein, 1996). Afet öncesi psikopatolojinin varlığı özellikle kaygı gibi, afet sonrası semptomların gelişimini ve devamına yol açabilmektedir (Asarnow ve diğerleri, 1999). Aile stresi ve çatışması afet sonrası sorunların devam etmesine yol açabilmektedir (Jones, 2008).
Çocuklarda deprem sonrası tepkiler, afet sonrası müdahale için bazı önemli hususları gündeme getirir – semptomların ne dereceye kadar anormal koşullara verilen normal tepkiler olduğu, gelişimsel bir bağlamda anlaşılabilir olduğu ve çocukların gelişimsel yörüngelerini bozulduğu anlamak için önemlidir. Afet literatürü, ciddi zihinsel bozukluklardan muzdarip çocukları tespit ederken, korkunç olaylara karşı beklenen ‘normal’ tepkileri patolojik hale getirmekten kaçınmanın önemini vurgulamaktadır (Gurwitch ve ark. 2004; Jones, 2008). Afet yönetimi ve ruh sağlığı uzmanları, klinik semptomlara ve psikiyatrik kategorilere odaklanmanın toplumun genelinin ihtiyaçlarından uzaklaştırıp uzaklaştırmadığını tartışmaktadırlar (Belfer, 2006; Williams ve diğerleri, 2008). Özellikle düşük kaynaklara sahip ülkelerde, öncelikli olarak psikolojik travma müdahalelerine
odaklanan dikkat, diğer, daha genel psikososyal müdahale ve önleme programlarından kaçınılmasına neden olabilmektedir (Jones, 2008). Psikolojik tepkilerin çeşitliliğini anlamanın incelikli yolları, çocukların tepkilerini problemli olarak tanımlama eşikleri ve kültürel temelli olarak somatik şikayetlere daha fazla odaklanma gibi ek dikkat gerektiren karmaşık konulardır.
Çocukların tepkilerinin teşhis edilebilir durumların göstergesi olup olmadığına bakılmaksızın, ilgili bir soru, deprem sonrası semptomların normal gelişim yörüngelerini bozan işlevsel bozuklukları yansıtıp yansıtmadığıdır. Deprem sonrası yaygın belirtiler arasında olan ikinci sorunlar olarak konsantre olma güçlüğü, akademik başarısızlık, okulu bırakma ve arkadaş kaybı gibi sorunlara yol açabilir ve bu da yalnızlığa, geleceğe
odaklanma eksikliğine, kaygıya ve kendini suçlamaya yol açabilir. Türkiye de 1999 depreminden sonra, olumsuz okul performansı, şiddetli semptomlar ve birleşen sorunları en çok tetikleyen değişkenlerdendir (Şahin, et al., 2007).
Deprem tepkilerinin de gelişimsel bir bakış açısıyla anlaşılması gerekir. Çocuklar, yetişkinlere kıyasla fizyolojik olarak depremlere karşı daha savunmasızdır, örneğin baş ve çoklu sistem organ yaralanmalarına maruz kalma olasılığı daha yüksektir (Allen, Parrillo, Will ve Mohr, 2007) ve ayrıca gelişimsel olarak bilişsel ve duygusal tepkiler gösterebilirler. Çocuklar genellikle depremlerin nedenleriyle ilgili önemli yanlış algılara sahiptir, örneğin 1988 Ermeni depreminden kurtulan bazı çocuklar, Sovyet ordusu tarafından Türkiye sınırı boyunca depolanan yer altı füzelerinin
patlaması nedeniyle felaketi Başkan Gorbaçov’a bağlamışlardır (Najarian, 2004). Ayrıca, başkalarının yaralanması ve ölümüyle ilgili suçluluk duygusu, Ermeni depreminden sonra çocuklar için özellikle şiddetli bir semptom olmuştur.
(Goenjian ve diğerleri, 1995) çocuklar genellikle üzerinde kontrol sahibi olmadıkları durumların sorumluluğunu üstlenirler ve daha sonra farklı davranmadıkları için kendilerini suçlarlar.
Daha genel olarak, bir afetin ardından çocukların belirtilerini gösterme biçimleri, farklı gelişim evrelerine göre değişir (Gurwitch ve diğerleri, 2004; Murray, 2006; Vogel & Vernberg, 1993). İçsel durumlarını sözel olarak ifade edemeyen çok küçük çocuklar için, travma sonrası stres oyunlarındaki travma temaları, gelişimsel becerilerin kaybı, uyku ve yemek yeme bozuklukları ile tanınabilir. Bir dereceye kadar, bu tür tepkiler oldukça normaldir ve oyun, korkularla yüzleşmek ve bunlarla başa çıkmak için bir mekanizma olabilir. Okul çağındaki çocuklar uykuya dalmada zorluk, karşıt eyleme dökme davranışları ve travma ayrıntılarına takıntılı olma eğilimindedir. Ergenler, yetişkinlere benzer tepkiler gösterme
eğilimindedir (örneğin, müdahaleci hatırlamalar, uyuşma ve geri çekilme, artan uyarılma belirtileri), ancak ek olarak madde kullanımı, antisosyal davranış ve risk alma davranışları ile görülebilmektedir. Fiziksel semptomlar ve akademik problemlerde bulunabilmektedir.
Deprem Müdahalesinde Ruh Sağlığı Uzmanlarının Rolü
Psikologlar, çocukların ve ergenlerin deprem gibi travmatik olaylara verdikleri tepkilerin anlaşılmasına ve tedavisine bakış açıları geliştirmektedir. Doğal afetler sonrasında çocukların ve ergenlerin tepkileri hakkında hızla genişleyen bir bilgi tabanı vardır. Daha genel olarak travmatik olaylara
maruz kalan çocuklar ve ergenler için kanıta dayalı müdahalelerin kapsamlı incelemelerine ek olarak (Amerikan Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Akademisi, 1998; La Greca ve Silverman, 2009; Silverman ve diğerleri, 2008; Vickerman ve Margolin, 2007) ), bazı incelemeler, kişilerarası veya şiddetle ilişkili travmalardan farklı olarak, doğal afetlerin ardından özellikle çocuklara ve ergenlere yönelik müdahalelere odaklanmaktadır (La
Greca & Prinstein, 2002; Şalcioğlu & Başoğlu, 2008).
Bilgi notları, kitapçıklar, web siteleri ve kılavuzlar aracılığıyla da bir dizi kaynak mevcuttur (Brymer ve diğerleri, 2006; La Greca, Sevin ve Sevin, 2008; La Greca, Vernberg, Silverman, Vogel ve Prinstein, 1994; National Child Traumatic Stress Network, t.y.; National Institute of Mental Health,
2008; Schreiber & Gurwitch, 2006), Bu materyaller, ailelerin ve topluluk üyelerinin doğal afetlerin ardından iyileşmeyi nasıl destekleyebileceğini ele almaktadır. Ulusal Çocuk Travmatik Stres Ağı tarafından önerilenler (örn. Pynoos ve diğerleri, 2008) kanıtlara dayalıdır. Afetlerden sonra çocuklar için ampirik olarak yönlendirilen tavsiyeler, tipik olarak çocukların sosyal destek ağlarının güçlendirilmesine, stresin azaltılmasına ve
devam eden stres etkenleriyle etkili bir şekilde baş edilmesinin teşvik edilmesine işaret etmektedir. Deprem mağduru çocuklar için kullanılan müdahaleler, öncelikle bilişsel davranış terapisi (CBT) ve travma odaklı psikoterapilerden veya ikisinin
bir kombinasyonundan elde edilir. Genel olarak, afet sonrası BDT müdahaleleri, travma sonrası stres tepkileri hakkında eğitime, kaygıyı azaltmak için gevşeme ve aktif başa çıkma stratejileri ve problem çözmenin teşvik edilmesine odaklanır; böylelikle ruh halini iyileştirir ve günlük aktivitelere katılımı motive etmektedir (La Greca & Prinstein, 2002; Ruzek ve ark., 2008). Travmaya bağlı semptomlar için ümit verici sonuçlar bildirilmiştir: (a)
Ermeni depreminden 1,5 yıl sonra grup ve bireysel seansları birleştiren okul temelli yas ve travma odaklı bir müdahale, [n = 35 tedavi edilmiş ve 29 tedavi edilmemiş erken ergen ; tedavi TSSB semptomlarının azalmasına ve depresyonun kötüleşmesini önlemiştir (Goenjian, Karayan, Pynoos & Minassian, 1997)]; (b) okul çağındaki çocukların korkulan durumlara maruz kalma yoluyla travmatik stresörler üzerindeki kontrol duygusunu geliştirdiği için Türkiye depreminden 20 ay sonra verilen 6 seanslık bir grup tarafından uygulanan tedavi [n = 23; tedavi, TSSB semptomlarında ve deprem korkularında azalmaya yol açmıştır; (c) 1999 Atina depreminden 2-4 ay sonra klinik tabanlı kısa süreli bir BDT grup müdahalesi [n = 20; tedavi TSSB’yi azalttı) yoluyla benzer sonuçlar vermiştir. Depresyon ve geliştirilmiş psiko-sosyal işlevsellik (Giannopoulou ve
diğerleri, 2006)]. Literatürde bildirilen çok seanslı müdahaleler, depremden aylar veya yıllar sonra uygulanmaktayken, psikolojik ilk yardım ile daha acil müdahaleler gerçekleşebilmektedir. Psikolojik ilk yardım, toplum barınakları, sahra hastaneleri ve diğer afet yardım hizmet merkezleri gibi saha
ortamlarında acil bakım sağlamak için kullanılmıştır (Brymer ve diğerleri, 2006; Gray, Maguen ve Litz, 2004; Vernberg ve diğerleri, 2008) . Bu müdahalelerin amaçları, hayatta kalanların güvenliğini fiziksel ve duygusal rahatlığını artırmak, duygusal olarak bunalmış ve çevreye uyum sağlamakta güçlük çekenleri dengelemek, acil ve uzun vadeli endişeler hakkında bilgi toplamak, pratik destek sağlamak, sosyal ağlarla
bağlantılar kurmaktır. Destek ve mevcut hizmetler başa çıkma hakkında bilgi sunmayı amaçlamaktadır. Bu müdahalelerin uygulanabilirliği, diğer afet kurtarma çabalarıyla koordinasyona ve hayatta kalanlara erişime bağlıdır. Bir felaketin hemen ardından yaşanan yüksek psikolojik sıkıntı, bu prosedürlerin önemini ortaya koymaktadır, ancak etkileri hakkında çok az şey bilinmektedir (Gray ve diğerleri, 2004; La Greca ve Silverman,
2009; McNally, Bryant ve Ehlers, 2003). Bildiğimiz kadarıyla, psikolojik ilk yardımla ilgili yayınlanmış raporlar, bu stratejilerin depremzede çocuklar üzerindeki etkililiğini henüz ele alınmamıştır.
Psikologlar, depremzede çocukların hazırlanması ve iyileşmesi ile ilgili başka hangi rolleri oynayabilir?
İnsani kaygılar, insanların acılarını hafifletme konusundaki uzmanlıkla birleştiğinde, psikologları deprem gibi felaketlerin ardından harekete geçirmeye motive eder. Bununla birlikte, güvenlik, barınma ve acil tıbbi bakım gibi temel ihtiyaçların çokluğu nedeniyle, psikoloğun deprem sonrası rolü biraz muğlak olabilmektedir. Buna ek olarak, psikologlar, özellikle psikolojik ilk yardım olmak üzere travmaya dayalı terapilerde özel
eğitim alarak, tüm sağlık hizmeti sağlayıcıları üzerindeki duygusal yükü fark ederek ve disiplinler arası afet müdahale ekipleriyle daha iyi bütünleşerek afetlere müdahalede daha büyük bir rol oynayabilmektedir. Buradaki amaç, psikologların üç alandaki rolünü vurgulamaktır: (a) çocuklar için doğal sosyal bağlamları koordine etmek, harekete geçirmek ve bilgilendirmek; (b) önleme programlarının geliştirilmesi; ve (c) ampirik araştırma yoluyla çok ihtiyaç duyulan bilgiyi elde etmektir.
Yerel Düzeyde Önleyici Ortaklıklar
Psikologlar, özellikle çocuk travması, çocuk gelişimi, sağlık iletişimi, eğitim, aile psikolojisi gibi alanlarda uzman olanlar, okullar, camiler, kiliseler ve sinagoglar, tıbbi bakım tesisleri, işletmeler veya diğer toplum kuruluşlarıyla ortaklık kurarak depreme müdahale ve hazırlık konusunda önemli
katkılarda bulunabilirler. Birincil önleyici bir bakış açısından, psikologlar için önemli olan rol, gelecekteki depremlerin etkilerini azaltmak için hazırlık planlamasına katılmaktır (Allen ve diğerleri, 2007). Depremler için hazırlık planlaması tipik olarak pek çok boyutu (yiyecek, su, tıbbi malzeme, triyaj kapasiteleri ve iletişim ağları) içerir, ancak sıklıkla çocukların sosyal ve duygusal ihtiyaçlarına yeterince dikkat edilmez. Psikologlar, afete hazırlık konusunda uzman olmasalar bile, deprem müdahalelerinin sosyal-duygusal bileşenlerine dikkat çekerek toplum ve okul planlamasına katkıda bulunabilirler. Devam eden okul ortaklıkları, çocukların güvenlik ihtiyaçları ile birlikte psikolojik ihtiyaçları için de planlama yapılmasına yol açabilir. Psikologlar çocuk ve aile tepkileri ile travmanın sosyal, duygusal ve biyolojik bileşenleri hakkındaki bilgileri, yerel toplulukları bir araya getirerek afet hazırlıklarını ve müdahalelerini koordine edebilirler.
İkincil koruma için, özellikle ebeveynlerin bir çocuğun sorunlarıyla ilgili endişelerini diğer insanlara açıklama olasılığı yüksek olduğundan, toplumun geniş kesimlerinin çocuklar ve ergenlerdeki normal ve anormal deprem tepkileri hakkında gelişimsel olarak bilgilendirilmesi önemlidir. Çocukların semptomlarını ve korkularını öngören, anlayan ve bunlara duyarlı bir şekilde tepki veren yetişkinlerin sayısı ne kadar fazlaysa, daha uzun süreli veya ciddi semptomların ortaya çıkmasını önleme olasılığı o kadar fazladır. Bilgiler, okullarda ve diğer toplum kuruluşlarında toplantılar, haber bültenleri ve danışma hatları kurularak iletilebilir.
Sağlık Riski İletişimi
Etkili sağlık riski iletişimleri, afete hazırlıklı olmayı ve afet sonrası başa çıkmayı teşvik eden bir mekanizma olarak giderek daha fazla
görülmektedir (Hyer & Covello, 2005). Özellikle çocuklar ve ebeveynleri için birleşik eğlence ve eğitim programları bir yeniliktir. Örneğin, İç Güvenlik Bakanlığı “Hazır” kampanyası ile ebeveynlere ve öğretmenlere çocukları doğal afetler de dahil olmak üzere acil durumlar hakkında eğitmelerine yardımcı olan aile dostu bir araç içerir (www.ready.gov). UNICEF sponsorluğunda Güney Asya’da geniş çapta izlenen popüler bir
çizgi film, ailesiyle birlikte küçük bir köyde yaşayan 8 yaşındaki Meena’yı anlatıyor. Pakistan depremine yanıt olarak tasarlanan bir hikaye, Meena’nın bir deprem sırasında ailesinden ayrıldığı için üzgün olan, ancak daha sonra Meena’nın ailesi tarafından bakılan ve sonunda kendi ailesiyle yeniden bir araya gelen Neela ile tanıştığını gösteriyor. Bu karikatürün popülaritesi, %90’ı eğlence olan bir programa önemli bir eğitim mesajı yerleştirmesine bağlanıyor. Genel olarak, popüler medya aracılığıyla yeni ortaya çıkan sağlığın teşviki ve geliştirilmesi eğitimi alanı (örn.
Bandura, 2004), davranış değişikliği sosyal-bilişsel teorilere dayanmaktadır; Çocukların afetlere tepkilerinde ve afetlerden kurtulmalarında sosyo-kültürel-ekonomik bağlamın rolü nedir? Afet sonrası insani yardım çabalarının sağlanmasındaki uygulama ve hizmetlerin, afetten etkilenen bölgedeki insanların kültür ve inançlarıyla uyumlu olup olmadığına
giderek daha fazla önem verilmektedir (Birnbaum, 2008). Kültürel duyarlılık, afet sonrası ruh sağlığı yardımı açısından özellikle önemlidir ve çocukların afet sonrası tepkilerindeki benzerliğin boyutu ve kültürler arasında Batı ruh sağlığı kavramlarının uygunluğu üzerine düşünmeye yol
açmıştır (Belfer, 2006; Comer & Kendall, 2007; Landau ve diğerleri, 2008). Kültürel arka plan, depremzedelerin yıkıcı olayı yorumlamalarını, tercih ettikleri baş etme stratejilerini ve toplum üyelerinin birbirlerini önemseyeceklerini varsaymak yerine dışarıdan gelen yardımı kabul etmeye yönelik tutumlarını etkileme eğilimindedir (Rahardjo, Wiroatmodjo & Koeshartono, 2008). Batı kültürleri bilimsel ve tesadüfi açıklamalara yönelip
genellikle bireysel odaklı problem çözmeye güçlü bir şekilde odaklanma eğilimindeyken, doğu kültürlerinin kolektivist değerleri, olumsuz yaşam olaylarını manevi perspektiflerden anlamaya, doğal afetleri ilahi bir varlığa atfetmeye ve ilişkisel, özellikle aileyi içeren ve doğal gerçeklerle uyuma
odaklanan başa çıkma yöntemlerini tercih eder (Field, Shaffer, Motipara, Battar ve Lalani, 2003). Kültürel inançlar, ruh sağlığı hizmetleri, tıbbi müdahaleler aile, arkadaşlar, devlet büyüklerinin danışmanlığı yoluyla yardım alma tercihlerini etkiler. Bu nedenlerle, depremden doğrudan etkilenen nüfustaki belirli sorun ve isteklerin değerlendirilmesi yüksek bir önceliktir. Bu tür bilgiler, müdahalelerin kültürler arası uygunluğu ve taşınabilirliği hakkında değerli bilgiler sağlayacaktır.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2859846/#!po=0.632911
Bir önceki yazımız olan Travma sonrası için EMDR başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.
