Yardım davranışı bir diğer adıyla prososyal davranış; başka kişi ya da kişilerin faydasına gerçekleştirilen davranışlardır. Prososyal davranışı incelediğimizde özgecilik (alturizm) kavramı ile karşılaşırız. Özgecilik, kişinin kendisine zarar verme pahasına bir başkasına yardım etme isteğidir. Yardım etme davranışında bir noktada karşılıklık ilkesi devam etse de alturizmde (özgecilik ya da fedakarlık) kişisel menfaat tamamen ortadan kalkmıştır hatta kişinin zarara uğrama riski mevcuttur. Bir tehlike anında, örneğin doğal afet, hastalık, kaza, savaş gibi durumlarda karşılaştığımız kahramanca davranışlar, başkasını kurtarmak adına kendi hayatını tehlikeye atma bu tanımlamaya uymaktadır.
Yardımsever davranışın altında üç temel motivasyon yatmaktadır:
+ Evrimsel psikolojinin bakış açısına göre yardım etmek türün devamlılığını sağlamak ve genetik olarak benzerlerimizi korumak amacıyla ortaya çıkan içgüdüsel bir davranıştır.
+ Sosyal değişim teorisine göre birey kendi faydası varsa yardım eder. Bu teoriye göre yardım etmenin faydasının, yardım etmemenin zararından fazla olduğu durumda kişi kendi menfaati için bir başkasına yardım sunar.
+ Empati-Fedakarlık teorisine göre ise insanlar kimi durumlarda yardıma muhtaç kişiye karşı güçlü empati duygusu ve merhamet hissederler ve karşılıksız olarak yardım ederler.
Bu açıklamaları tek tek ele alalım.
Evrimsel psikolojinin açıklamalarından ilki ‘akraba seçimi’ ne dayanmaktadır. İnsanlar genlerinin aktarımını güvenceye almak için sadece kendi çocuklarını değil akrabalarının çocuklarını da desteklerler. Kan hısımları genetiğimizin bir kısmını paylaşır. Diğer yandan ‘karşılıklılık normu’ yine türün devamlılığı şansını arttırmaktadır. Grup olarak hayatta kalmak tek başına hayatta kalmaktan daha yüksek ihtimaldir. İnsanlar ‘Ben sana bugün yardım edeceğim, sen de ihtiyacım olduğunda bana yardım edersin.’ mottosu ile hareket edebilmektedir. Bu bakış açısı da hayatta kalmak için faydalı olduğundan genetik olarak aktarılıyor olabilir. Son olarak, ‘sosyal normlar’ın toplumsal olarak öğrenildiği ve aktarıldığı düşünülmektedir.
Sosyal karşılılıklık teorisi, prososyal davranışı kişinin kendi menfaatine bir davranış olarak yorumlar. Yardım etmenin pek çok faydası vardır. Öncelikle daha önce bahsettiğimiz gibi karşılığında siz de yardım alabilirsiniz. Başka bir kişinin acı ya da sıkıntı yaşadığına şahit olan kişi kendi stresini ya da kaygısını yardım etme davranışı ile kontrol edebilir, kendini yatıştırabilir. Toplum ya da sosyal çevre tarafından kabul görür, ödüllendirilir, kendini değerli hisseder. Yardım etmek riskli de olabilir. Risk arttıkça yardım davranışı azalır. Fiziksel tehlike, duygusal zarar görme ya da çok zaman kaybetme gibi riskler, prososyal davranıştan geri çekilmeye yol açabilr.
Daniel Batson (1991) ise farklı düşünmektedir. İnsanların tamamen içten gelen bir iyilikle yardım edebildiğini savunmaktadır. Batson insanların bencil sebeplerle yardım edebildiği gibi tamamen saf bir fedakarlıkla da hareket edebildiğini, bunun da empati kurma ile ilişkili olduğunu açıklamıştır. Empati kurabilen kişi, kendisini acı çeken kişinin yerine koymakta, onun deneyimlerini ve duygularını onun penceresinden bakarak anlamaya çalışmaktadır. Empati-fedakarlık teorisinin bakış açısı daha insancıl olsa da prososyal bir davranışın çıkar güdüp gütmeden yapıldığını anlamak hiç kolay değildir.
Prososyal davranışın doğasını anlamaya çalışırken bir yandan da bu davranışların ilkel insanlarda dahi rastlanmış olması sizi şaşırtacaktır. Yalnızca insanlarda değil içgüdüleriyle hareket eden hayvanlar aleminde de alturistik davranışlara rastlamak mümkündür.
Kaynak
Aronson, E., Wilson, T. D. ve Akert, R. M. (2007). Social Psychology. Pearson.
Bir önceki yazımız olan Yardımsever misiniz? başlıklı makalemizde alturizm, corona virüs ve covid-19 hakkında bilgiler verilmektedir.
